De systematiek van de Omgevingswet 🌳

Op 1 januari 2024 is de nieuwe Omgevingswet in werking getreden. In deze wet wordt een groot deel van de regels over de ‘fysieke leefomgeving’ ondergebracht. De systematiek van de Omgevingswet kan vrij moeilijk zijn. Er zijn zaken veranderd en er zal nieuwe rechtspraak gaan ontstaan. De komende tijd zullen wij in de vorm van blogs deze rechtspraak volgen, maar eerst gaan we in op de systematiek van de Omgevingswet. We beginnen met deze blog, waarin we ingaan op een aantal algemene punten van de Omgevingswet, zijnde de aanleiding voor het invoeren van de Omgevingswet, de doelen van de Omgevingswet en de reikwijdte van de wet.

Aanleiding

De regels over fysieke leefomgeving waren voor de jaarwisseling verspreid over verschillende wetten en regelingen. Deze wetten en regelingen waren niet als systeem ontworpen, maar dit is door de jaren heen wel zo ontwikkeld. Dit maakte de gezamenlijke toepassing van de regels soms erg moeilijk. Dit was dan ook één van de belangrijkste aanleidingen voor de stelselherziening van het omgevingsrecht.

Onder de Omgevingswet wordt – zo is het idee – een duidelijkere systematiek gehanteerd, waardoor de toepassing van de wetten en regels gemakkelijker wordt.

Reikwijdte

De kern van het nieuwe omgevingsrechtelijke stelsel wordt gevormd door de Omgevingswet, het Besluit kwaliteit leefomgeving, het Besluit activiteiten leefomgeving, het Besluit bouwwerken leefomgeving, het Omgevingsbesluit en de Omgevingsregeling.

In hoofdstuk 1 van de Omgevingswet is het toepassingsgebied geregeld. Hiervoor zijn twee elementen van belang:

• de fysieke leefomgeving; en
• activiteiten die gevolgen hebben of kunnen hebben voor de fysieke leefomgeving.

Wat precies kan worden verstaan onder ‘de fysieke leefomgeving’ is niet helemaal vastgelegd. Wel bevat artikel 1.2 lid 2 van de Omgevingswet een aantal voorbeelden van onderdelen die in ieder geval deel uitmaken van de fysieke leefomgeving. Zo omvat de fysieke leefomgeving in ieder geval bouwwerken, infrastructuur, watersystemen, water, bodem, lucht, landschappen, natuur, cultureel erfgoed en werelderfgoed. De fysieke leefomgeving omvat dus zowel de natuurlijke omgeving als elementen die zijn aangebracht door de mens. Denk hierbij bijvoorbeeld aan bouwwerken en wegen.

Ook het begrip ‘activiteiten die gevolgen hebben of kunnen hebben voor de fysieke leefomgeving’ is niet nader uitgewerkt. Het enige vereiste dat wordt genoemd is dat de activiteit (mogelijke) nadelige gevolgen heeft voor de fysieke leefomgeving.

Al met al is de reikwijdte vrij breed en niet erg afgebakend. In de praktijk zullen deze begrippen hoogstwaarschijnlijk nader uitgekristalliseerd worden in rechtspraak.

Doelen

De stelselherziening van het omgevingsrecht heeft vier verbeterdoelen:

• Besluitvorming over projecten in de fysieke leefomgeving verbeteren en versnellen.
• De bestuurlijke afwegingsruimte verbeteren door een actieve en flexibele aanpak te faciliteren voor het bereiken van doelen voor de fysieke leefomgeving.
• De inzichtelijkheid, voorspelbaarheid en het gebruiksgemak van het omgevingsrecht vergroten.
• Een samenhangende benadering van de fysieke leefomgeving in beleid, besluitvorming en regelgeving realiseren.

Doordat de Omgevingswet en de bijbehorende regelgeving alles bij elkaar toch weer behoorlijk complex en omvangrijk is, is het de vraag of deze doelen bereikt gaan worden.

Daarnaast worden in artikel 1.3 van de Omgevingswet maatschappelijke doelen genoemd:

• ‘Het bereiken en in stand houden van een veilige en fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit, ook vanwege de intrinsieke waarde van de natuur;
• Het doelmatig beheren, gebruiken en ontwikkelen van maatschappelijke behoeften.’

Het bereiken en in stand houden van een veilige en fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit verwijst naar het belang van het waarborgen van de kwaliteit van de fysieke leefomgeving. Het gaat hier dus met name om het ‘beschermen’ van de fysieke leefomgeving. De Omgevingswet is namelijk onder meer gericht op het beschermen van de gezondheid en het milieu en het waarborgen van de veiligheid van de fysieke leefomgeving.

Het beheren, gebruiken en ontwikkelen van de fysieke leefomgeving ter vervulling van maatschappelijke behoeften ziet op het feit dat de fysieke leefomgeving ook door de mens kan worden gebruikt voor maatschappelijke opgaven. Denk daarbij aan opgaven in de industrie, landbouw of wonen. Beheren ziet bijvoorbeeld op het beheer van dijken. Gebruiken ziet bijvoorbeeld op het onttrekken van water. Ontwikkelen ziet bijvoorbeeld op het bouwen van bouwwerken. Dit alles moet zo doelmatig en efficiënt mogelijk gebeuren, omdat de beschikbare gebruiksruimte over verschillende maatschappelijke behoeften moet worden verdeeld.

Conclusie

Kort gezegd is de systematiek van de wetgeving omtrent de fysieke leefomgeving flink veranderd. Het doel van deze verandering is het vergemakkelijken van het toepassing van de wetgeving. De vraag is echter of dit in de praktijk ook daadwerkelijk het geval is. De Omgevingswet is uiteindelijk toch weer een complex geheel geworden. De eerste signalen zijn dat het op bepaalde punten meevalt, maar met name de hanteerbaarheid van de regels is lastig. Er zijn enorm veel verwijzingen naar andere regels, die zelf ook weer naar andere regels verwijzen. Het is dan ook alles behalve zeker dat de verbeterdoelen worden behaald. Er bestaat een aanzienlijke kans dat burgers en ondernemingen door de bomen het bos niet meer zullen zien en genoodzaakt zijn gespecialiseerde bijstand in te schakelen.

Hoe moeilijk of makkelijk de toepassing van de Omgevingswet uiteindelijk zal zijn, zal de praktijk leren. In volgende blogs zullen wij nader ingaan op ontwikkelingen in de rechtspraak omtrent de Omgevingswet.

Ervaart u moeite met het toepassen van de Omgevingswet of bent u benieuwd naar wat de inwerkingtreding van de Omgevingswet betekent voor uw perceel of uw onderneming, neem dan contact op met Gerard van der Wende, Petra Lindhout of met Fleur Huisman.